ΚΑΘΟΔΟΣ ΣΤΟΝ ΜΥΘΟ
Το θέατρο της Societas Raffaello Sanzio
Αποσπάσματα από βιβλία, σκηνοθετικά σημειώματα και συνεντεύξεις
επιλογή-μετάφραση: Δημήτρης Τσουμάνης
Τα αποσπάσματα αναφέρονται στην πρώτη περίοδο της ομάδας, μέχρι την παράσταση Genesi, from the museum of sleep (1999), η οποία συνοψίζει κατά κάποιο τρόπο την ως τότε διαδρομή. Η πρώτη αυτή περιόδος της Societas Raffaello Sanzio είναι γενικώς άγνωστη στον Έλληνα θεατή. Τα κείμενα που ακολουθούν αποτελούν ένα πολύ μικρό δείγμα σε σχέση με το πραγματικό έργο αυτής της ομάδας που υπερβαίνει τα όρια του θεάτρου και των παραστατικών τεχνών.
Η διαμόρφωση
Η διαμόρφωσή μας χάνεται στην παιδική και στη νεανική μας ηλικία. Τώρα έχουμε συνείδηση αυτών των καταβολών, αυτής της μυθικότητας της ένωσης μεταξύ μας, που είναι θεμελιώδης στη δουλειά μας.
Χωρίς αμφιβολία είναι πολύ σημαντικός ο δεσμός της σάρκας και του αίματος: η οικογένεια είναι θεμελιώδης και από την άποψη της σκηνικής δημιουργίας. Για παράδειγμα η δουλειά που τώρα παρουσιάζουμε στο Santarcangelo, Το μεγάλο βασίλειο της νιότης (Il gran reame dell’adolescenza) είναι πολύ παρόμοια με εκείνες που κάναμε νέοι. Το γιατί, δεν το ξέρω.
Οι μύθοι
Οι μύθοι έχουν το χαρακτηριστικό να διαμορφώνονται ανεξάρτητα από τη φαντασιόπληκτη δημιουργία μιας μονάδας και αυτό μας ενδιαφέρει πολύ. Τους μύθους τους δημιουργούμε με τρόπο αυτοματικό, επειδή περιέχονται στο σκοτάδι του σώματός μας. Εμείς είμαστε ακόμη συνδεδεμένοι – και ίσως είμαστε οι τελευταίοι – με έναν πολιτισμό της υπαίθρου, στον οποίον αυτά τα πράγματα υπάρχουν ακόμη. Έτσι οι μύθοι ξεπηδούν από μόνοι τους, κατόπιν με τρόπο φυσικό η παράσταση διαπερνάται από τα πνεύματα και αυτές οι εικόνες μπαίνουν σε διαδοχή. Κάνουμε μια δουλειά σχεδόν στρουκτουραλιστική, είναι ένα γεγονός σχεδόν μαθηματικό: μια σειρά μοτίβων που συντίθενται σύμφωνα με τα πνεύματα. Γι'αυτό οι θεατές αισθάνονται ένα τράνταγμα: δεν είναι οι δικές μας «φαντασίες του καλλιτέχνη», αντηχούν πιο βαθιά, εσωτερικά, και επομένως ή ενοχλούν πολύ ή αρέσουν πολύ. Φτάνουν σε βάθος. Ακόμη, γιατί δεν γεννιούνται στο χώρο της πρόβας, αλλά όταν είμαστε στο κρεβάτι. Προβάρουμε πολύ λίγο, ίσως πολύ λίγο.
Το υπερπραγματικό
Πρόκειται για τη δημιουργία ενός αντικειμένου «υπερπραγματικού»: ένα πράγμα πιστευτό που μπορεί να αφορά την πρακτική ζωή σου. Συχνά από τις παραστάσεις μας ο κόσμος βγαίνει ενοχλημένος κυρίως για αυτό. Είναι σήματα που έχουν να κάνουν με τους μύθους της δημιουργίας, με ένα πράγμα που αναδημιουργείται και αναφέρεται σε μια φατρία, σε μια κοινότητα.
Υπάρχει μια καταγωγή αρχαϊκή–αρχετυπική, αφήνοντας όμως στην έννοια του μύθου, της δημιουργίας, τη δυνατότητα της κίνησης. Το σημαντικό είναι τα αρχέτυπα: δομές ήδη παγιωμένες που αφήνουν όμως τη δυνατότητα να δημιουργήσεις, κάνοντας όμως αναφορά πάντα και μόνον σε αυτά. Ελευθερία υπάρχει μόνον όταν έχεις μια εικόνα να ακολουθήσεις, στην οποία να υπακούσεις: μια υπακοή αρχέγονη. Πρόκειται για έναν διαχωρισμό των σημαντικών εικόνων (icone), των εικονοποιήσεων (immagini), των υποστάσεων (ipostasi) που θα ακολουθήσεις: τότε σε αυτά τα πολύ στενά όρια υπάρχει εκείνη η coincidentia oppositorum (σύμπτωση των αντιθέτων), η οποία είναι το μέγιστο της ελευθερίας.
Μας έλκει η ακινησία, η παράλυση, τα πράγματα που δεν αλλάζουν, που είναι σταματημένα, αντίθετα με την αυτοκρατορία της λέξης, η οποία θέλει μια συνεχή ανανέωση.
– η απουσία της προοπτικής
Από τις παραστάσεις μας λείπει η προοπτική, επειδή είμαστε αντίθετοι στην προοπτική. Η προοπτική είναι μια υποταγή στο υπαρκτό, στο πραγματικό, επομένως αντιτίθεται στο υπερπραγματικό...η προπτική είναι συνδεδεμένη με το χρονικό, είναι ρεαλιστική. Το Βυζάντιο αναπαριστά για μας τη γη όπου δεν βασιλεύει ακόμη η προοπτική. Η Ανατολή δεν γνωρίζει την προοπτική: εμείς αντλούμε από αυτήν, όχι εξαιτίας ενός γούστου εξωτικού ή για ανθρωπολογική έρευνα – είναι λέξεις τρομερές – αλλά αναζητώντας κάτι που αφορά βαθιά τη ζωή μας. Μια ζωή αποτυχημένων χωρικών ίσως. Πιστεύω ότι υπάρχει μια μεγάλη νοσταλγία να δουλέψουμε τη γη.
Το «χωρίς όνομα»
Υπάρχει ένα πρόβλημα ομορφιάς, της ομορφιάς ως εξτρεμισμού. Ο εξτρεμισμός της ομορφιάς πραγματοποιείται διαμέσου της βωβής συμβολικής και το εξτρεμιστικά όμορφο πράγμα είναι χωρίς όνομα, επειδή μας χτυπά όπου δεν το περιμένουμε και επομένως κάτω ή πριν από τη σφαίρα της γλωσσικής αντίληψης. Το σύμβολο και το «χωρίς όνομα» δεν μπαίνουν στο παιχνίδι της αυτοκρατορικής διαλεκτικής, επειδή διαφεύγουν του νοήματος.
Αυτό που βλέπουμε στο μυστηριακό θέατρο δεν υπάρχει στον κόσμο. Είναι μια έλλειψη ιστορικής ουσίας (εκείνο που – μυστηριωδώς δίνεται στο βλέμμα είναι μόλις η ουρά του ζώου «...» που μπαίνει στη φωλιά)
Το φολκλόρ
Το φολκόρ, με όλες του τις όψεις, από τα παραμύθια μέχρι τις μυθικές διηγήσεις, από τις μουσικές στους χορούς, αναπαριστά αυτή τη μεγάλη ιδέα της ακινησίας. Μια ιδέα κοντινή και στον Θεό: ένα πράγμα απόλυτα σταματημένο στο χρόνο και επομένως μη ανθρώπινο ή απίστευτα ανθρώπινο, πάντως έξω από την τάξη. Υπάρχει, άλλωστε, κάτι που ενώνει βαθιά αυτoύς τους πολιτισμούς: είναι όλοι πολιτισμοί της υπαίθρου.
Το πολιτικό και το εκριζωμένο θέατρο
Το πολιτικό θέατρο για μας είναι η σύμπτωση ανάμεσα στην παράσταση και στο να δοκιμάζεις άμεσα μια εμπειρία. Με αυτή την έννοια μπορείς να μιλήσεις για λειτουργία (liturgia): όχι με την έννοια του ιερού, του τελετουργικού αλλά με την έννοια του λειτουργικού. Η σύμπτωση δεν είναι μόνο δική μας, των ηθοποιών, αλλά και των θεατών, αν και σε αυτή τη λειτουργία οι μεν είναι ενεργητικοί και οι δε παθητικοί. Αυτή η παθητικότητα είναι σημαντική.
Η λειτουργία δημιουργεί επίσης ένα αισθάνεσθαι, ένα είναι διαχωρισμένο. Συνδέεται έτσι με την έννοια του «εκριζωμένου θεάτρου» (teatro avulso), κυρίως ως εγγύηση διαχωρισμού με το υπαρκτό. Με αυτή την έννοια μιλάμε για υπερπραγματικότητα: μια πραγματικότητα που τη θέλεις και η οποία είναι κάλλιστα πιο πραγματική από την υπάρχουσα. Όσον αφορά το θέμα του ενεργητικού ή του παθητικού τόπου, το λειτουργικό γεγονός προβλέπει πρόσωπα που διεξάγουν αυτή τη λειτουργία, που την πράττουν: γι'αυτό οι θεατές μένουν βωβοί και η δεκτικότητά τους είναι το μέγιστο της ενεργητικότητας. Όμως δεν ζητείται από το κοινό μια σχέση διαλεκτική μαζί μας: δεν ζητάμε τίποτα από το κοινό και πολύ λιγότερο μια σχέση διαλεκτική. Οι θεατές δεν πρέπει να συνθέσουν σημαίνοντα με βάση αυτό που βλέπουν, δεν υπάρχει απολύτως τίποτα να συνθέσει κανείς: είναι ένας όγκος για να απορροφηθεί και φτάνει.
Το θέατρο των περιτειχισμένων (teatro dei murati)
Είναι άχρηστο να δημιουργείς καταστάσεις διαλόγου, στην πραγματικότητα είναι μόνο ένας μεγάλος μονόλογος. Κυρίως χάρη στη δύναμη αυτού του τοίχου, που είναι και μία πράξη θεμελίωσης, μεγάλης καθαρότητας και μια δήλωση ριζικής διαφορετικότητας, είναι παραδόξως δυνατή αυτή η διαλεκτική σχέση με το κοινό. Το μέγιστο της επικοινωνίας το έχεις διαμέσου αυτού του τοίχου που μοιράζεσαι με τους θεατές. Το να συμπαρίστασαι και να συμμετέχεις σε αυτή τη δουλειά είναι ένα γεγονός συλλογικό, νιώθεις στο στοιχείο σου, νιώθεις αποκλεισμένος και αυτοαποκλεισμένος, ζεις έναν εσωτερικό πόθο εντός αυτού του τοίχου.
Το τείχος χωρίζει τους εκριζωμένους από την αυτοκρατορία της λέξης, όπου τα πάντα είναι διαλεκτικά, όπου όποιος διαμαρτύρεται διατηρεί στη ζωή το αντικείμενο της διαμαρτυρίας. Είναι η μεγάλη κωμωδία της αυτοκρατορίας της λέξης, η οποία μεταχειρίζεται ισχυρότατα μέσα. Το τείχος στο οποίο κλείνεσαι παρά τη θέλησή σου είναι το τείχος της λέξης. Η αυτοκρατορία της λέξης είναι μια φυλακή.
Η σημασία της γραφής και η μουσικότητα των λέξεων
Είναι θεμελιώδης, θα έλεγα ότι είναι το αίμα μας. Τα χρωμοσώματά μας είναι εκεί, είναι η σταθερότητα της δουλειά μας, που έπειτα ενσαρκώνεται σε καταστάσεις πολύ οργανικές που έχουν να κάνουν με την οικογένεια.
Πάντως και το κείμενο ακολουθεί τη μεγαλοπρέπεια του μύθου: πράγματι το στυλ είναι αχρονικό, με την έννοια ότι όταν γράφεις σκέφτεσαι ότι πρέπει να είναι καλό για πάντα. Επομένως δεν υπάρχει απολύτως καμία αναφορά στο χρονικό. Ακόμη, το στυλ ακολουθεί αυτή τη μεγαλοπρέπεια: η αναζήτηση των λέξεων γίνεται με βάση τον ήχο...
– Η ποσότητα των λέξεων έχει μία ειδική αξία. Η οργάνωση σε σωρό των λέξεων υψώνει έναν τοίχο που μόνον μια αντίληψη γρήγορη και ανώτερη από εκείνη του εύληπτου των λέξεων μπορεί να θραύσει. Η ταχύτητα της κατανόησης είναι ίδιον των αισθήσεων και το στιγμιαίο με το οποίο αντιλαμβάνεται κανείς ακούγοντας είναι μια ποιότητα συνδεδεμένη με τη μουσική. Η μουσική είναι μια τέχνη στιγμιαία και η κατανόησή της συμμερίζεται με ακρίβεια αυτό το ίδιο το στιγμιαίο.
Η ισοδυναμία των θεατρικών στοιχείων
Όλα τα στοιχεία έχουν την ίδια αξία στο θέατρο, δεν υπάρχει μια ιεραρχία προκατασκευασμένη. Σε αυτή την ισοδυναμία όλα τα στοιχεία πρέπει να έχουν μια δική τους θέση και επομένως η ιεραρχία υπάρχει, είναι όμως οριζόντια, δηλαδή όλα τα στοιχεία έχουν την ίδια δραματουργική αξία, είναι μόνον ένα ζήτημα συστηματοποίησης αυτών των βαρών και των δυνάμεων ώστε να έλθουν και να σε τροποποιήσουν. Η μεταβολή επομένως είναι για μένα μια ικανότητα τροποποίησης των πραγμάτων και των αντιλήψεων, των ευαισθησιών. Η τέχνη έχει αυτή την ικανότητα και αυτή η τεχνική ενεργοποιείται διαμέσου της ισοδυναμίας, δηλαδή ενός υπολογισμού των δυνάμεων που καταφέρνεις να μετακινήσεις.
Η τέχνη της μεταβολής
Για μένα το θέατρο, με τρόπο ιδιαίτερο, είναι κυρίως η τέχνη της μεταβολής και της τροποποίησης, γιατί χωρίς μεταβολή δεν εκτοξεύεται το θέατρο, οπότε ένα θέατρο χωρίς μεταβολή είναι ένα θέατρο απολύτως αδιάφορο που θα ήταν καλό να βαφτιστεί με άλλο όνομα. Γιατί σε κάθε θεατρική φόρμα η φιγούρα έχει μια τροποποίηση: ξεκινά από μια φόρμα και απαραίτητα πρέπει να τελειώσει σε μια άλλη φόρμα, υπάρχει μια μετανάστευση σώματος και σήματος, σώμα που γίνεται σήμα, σώμα–σήμα. Απαραίτητα πρέπει να έχει μια διαδρομή, ένα πέρασμα παραμυθένιο η φιγούρα.
Θέατρο εναντίον βιογραφίας και ταυτότητας
Η δουλειά του θεάτρου συναντιέται συνεχώς με την έννοια της βιογραφίας. Το θέατρο που εμείς κάνουμε και στο οποίο αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας είναι αντιθέτως ένα θέατρο αντιβιογραφικό, με την έννοια ότι μαχόμαστε απαραίτητα εναντίον της βιογραφίας και της ταυτότητας. Το πρόβλημα του θεάτρου είναι κυρίως το να πολλαπλασιάζει ατέλειωτα την ταυτότητα. Είναι μια πρακτική ιδέα που μοιάζει πολύ στο Καρναβάλι. Νιώθω πολύ αυτή τη συγένεια με τη μάσκα, με το Καρναβάλι... Δεν με πείθουν οι ακαμψίες ορισμένων αυτοβιογραφιών. Προτιμώ τη μετανάστευση, το να τείνεις από τη μια μορφή στην άλλη, μια ταυτότητα ρέουσα πολύ παρόμοια με το παιχνίδι. Το ίδιο κοστούμι υπαινίσσεται έναν κόσμο πιθανό και τέλειο, αλλά την ίδια στιγμή αυτή η έσχατη πιθανότητα είναι φρικτή, μπορεί να είναι καθοριστική...Με τρομάζει πολύ η ιδέα μιας έσχατης βιογραφίας, γι'αυτό προτιμώ τη μάσκα, τη μάσκα του Ζορό...
Παιδικό θέατρο έξω από τη γλώσσα – το παραμύθι
Βρίσκουμε στο παραμύθι μια από τις αξεπέραστες πηγές – σε δύναμη και παγκοσμιότητα – της εκφραστικής φόρμας της δραματουργίας. Το παραμύθι δεν είναι για μας ένα αντικείμενο αλλά κυρίως είναι ένα είδος ώθησης...η ίδια η τραγωδία κατά βάθος είναι πιθανώς λιγότερο δυνατή από ένα παραμύθι το οποίο, πολύ συχνά, βρίσκεται στην ίδια την πηγή πολλών τραγωδιών. Πράγματι, όχι τυχαία η ώρα των παραμυθιών είναι όταν το παιδί μπαίνει στο κρεβάτι, σε εκείνη την ενδιάμεση φάση που βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο στη βάση της αντίληψης και των συγκινησιακών αισθήσεων. Λοιπόν, μπορώ να πω ότι περισσότερο από ένα θέατρο που απευθύνεται στην παιδική ηλικία, το δικό μας είναι ένα θέατρο που τείνει προς την παιδική ηλικία, ένα παιδικό θέατρο έξω από τη γλώσσα...Κάτω από τη φόρμα ενός παραμυθιού δεν υπάρχει τίποτα άλλο και εκείνες οι φιγούρες είναι ήδη καθαυτές ένα ταξίδι, μια περιπέτεια ακραία, ριζοσπαστική. Αυτές οι φιγούρες βρίσκονται στο βασίλειο της κουλτούρας του φλοιού που είναι πέρα από την επικοινωνία και τη γλώσσα...
Θέατρο ανοιχτό σε όλα τα φαινόμενα του κόσμου
–Τα πάντα γεννιούνται από μια δουλειά που γίνεται πάνω στο κείμενο, η οποία έπειτα γίνεται μια δουλειά ενάντια στο κείμενο. Γεννιέται από ανάγκες δραματουργικές, πρέπει να είναι δυνατή η ορατότητα της πορείας. Τα σώματα πρέπει να βρεθούν στον κόσμο και πρέπει να εισαχθούν ολοκληρωτικά ως πρόβλημα φόρμας. Η φόρμα ενός σώματος που ανεβαίνει στη σκηνή πρέπει a priori να είναι όμορφη και τέλεια και έτοιμη. Το σώμα πρέπει να είναι ήδη έτοιμο. Δεν πιστεύω στη δύναμη των προβών, αισθάνομαι ότι δουλεύω με πρόσωπα πιο όμορφα, πιο τέλεια, επομένως πρόκειται για ανακάλυψη σωμάτων κι έπειτα για ανακάλυψη περιπετειών. Για μένα το να εργαστώ με έναν ηθοποιό με τομή στο λάρυγγα, τον ηθοποιό που ερμηνεύει τον Αντώνιο [στον Ιούλιο Καίσαρα], υπήρξε η ανακάλυψη πολλών πραγμάτων. Ή το να δουλεύεις με σώματα ελαφρότατα. Για μένα ήταν πολύ δυνατό το να δουλέψω με την Έλενα και την Κριστιάνα [ανορεξικές γυναίκες που υποδύθηκαν τους ρόλους του Βρούτου και του Κάσσιου στη δεύτερη πράξη του Ιούλιου Καίσαρα, σημ.τ.μ.] που δεν έχουν βάρος στη σκηνή. Είναι αυτά τα σώματα που με τροποποιούν και τροποποιούν τη δουλειά μου.
–Υπάρχει μια προσοχή απέναντι στις ανθρώπινες μορφές, επομένως σε όλες τις επινοήσεις αλλά και στα ατυχήματα με τα οποία ο άνθρωπος βρίσκεται να υπάρχει στον κόσμο.Υπάρχει όμως σε σχέση με αυτά τα σώματα και μια συνάντηση με την πραγματικότητα και τα φαινομενικά ακόμη στοιχεία της: επομένως το θέατρο ανοίγεται προς οποιαδήποτε μορφή, δεν κάνει πια μια επιλογή από τεχνικής απόψεως, με την έννοια ότι αναζητούνται ηθοποιοί με βάση την ικανότητά τους να κινούνται και να μιλούν... Επομένως το θέατρο έπρεπε να είναι ανοιχτό σε όλα τα φαινόμενα του κόσμου χωρίς εξαίρεση ούτε αναφορικά με τα σώματα και τις ομορφιές που είναι συνήθως ξεχασμένες, χωρίς εξάλλου να γίνεται κανένας λόγος για την παθολογία καθαυτή, η οποία δεν μας ενδιαφέρει καθαυτή, δεν μας ενδιέφερε ποτέ. Γιατί δεν είναι τα σώματα που εμφανίζονται – δεν είναι τόσο απλό – αλλά αυθεντικώς τα πνεύματα.
– Η Societas Raffaello Sanzio σκοπεύει να πιέσει σε βάθος αυτά τα συγκινησιακά πλήκτρα που αγγίζουν τα ακραία όρια του ακουστού και του ορατού, πέρα και πιο μακριά από μόνη τη λογοτεχνική δύναμη, η οποία συχνά τα παραβλέπει ή τα μετριάζει αδυνατώντας να αντέξει τη βία τους. Η θέση της ομάδας, αντίθετα, είναι να αποφυλακίσει από την πνευματοκρατία του κειμένου εκείνες τις δυνάμεις των οποίων ο θεμελιώδης νόμος και ο μοναδικός τους φραγμός βρίσκεται στην καθαρή υλική ύπαρξη.
Το μη ανθρώπινο: η μηχανή και το ζώο
– Η μηχανή παρεμβαίνει για να αφαιρέσει τη δύναμη από τους ανθρώπους που μοιράζονται το χώρο μαζί της εκείνη τη στιγμή. Είναι πάντα σε κάθε περίπτωση μια παρουσία ανταγωνιστική όπως κι εκείνη των ζώων: κι αυτά έρχονται για να πάρουν, όχι για να χαρίσουν κάτι, δεν χαρίζουν κυρίως επειδή αντιθέτως είναι παρουσίες αρπαγής, και δημιουργούν το δίχως άλλο μια αντίθεση εξαιτίας του απλού γεγονότος ότι υπάρχουν, αφήνοντας ελεύθερο αυτό το μη ανθρώπινο στοιχείο που είναι απαραίτητο σε μια σκηνή. Η μηχανή και το ζώο εγκαθιδρύουν εντάσεις το ίδιο μη ανθρώπινες, αλλά και τρόπους γνώσης της σκηνής διαφορετικής τάξης και επιπέδου, εκδηλώνοντας ένα είδος ανωτερότητας, αδιαφορίας, κύρους. Επομένως υπερβαίνουν τη δύναμη ενός ηθοποιού με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.
– Το ζώο που δε γνωρίζει τη μυθοπλασία επειδή δεν έχει γλώσσα και δεν έχει θάνατο...
Genesi, from the museum of sleep
Η Γένεσις με φοβίζει πιο πολύ από την Αποκάλυψη. Εδώ υπάρχει ο τρόμος της καθαρής δυνατότητας στην ανοιχτή θάλασσα κάθε δυνατότητας. Εδώ χάνομαι στη μορφή. Αυτό που μπορεί να είναι μπορεί να μην είναι ή να είναι ένα άλλο πράγμα. Είναι ένα βιβλίο που εκτοπίζει κάθε φαντασία επειδή προέρχεται από το χάος και το χάος είναι η ουσία του. Είναι η ουσία μου και – αν το επιτρέπεις – και η δική σου ουσία. Όταν η Αλίκη παίρνει το τρένο (του χάους) και από το παράθυρο παρατηρεί, βλέπει την ίδια μου τη δυσκολία να πιστέψω ότι βρίσκομαι στον κόσμο με αυτό το σώμα, με αυτό το σχήμα, σε αυτές τις σχέσεις. Είναι η παραδοξότητα ενός άλλου κόσμου ριγμένη σε αυτόν σαν αυτός να ήταν εκείνος ο άλλος και εγώ να μην ήμουν παρά ένα αξιοπερίεργο για κάποιον που κάθε μέρα, αόρατα, με βλέπει από ένα τρένο υπερηχητικό. Τι σημαίνει λοιπόν «πηγαίνω στο θέατρο»; Σημαίνει να βλέπω σαλτιμπάγκους που αναπαριστούν τέλεια όλη την παραδοξότητα του να είσαι ακριβώς έτσι, εκεί, εκείνη τη στιγμή, καθισμένος σε μια πολυθρόνα ; Είναι μια γλυκιά, λεπτή μελαγχολία που μόνο το θέατρο μπορεί να έχει; Είναι η αυθεντική και ειρωνική εμπειρία του ανοικτού;
ΠΗΓΕΣ
Il teatro della Societas Raffaello Sanzio, Ubulibri, 1992
Epopea della Polvere, Ubulibri, 2002
Il nuovo teatro italiano 1975-1988, La casa Usher, 1988
Virus 14, Νοέμβριος 1998, συνέντευξη στη Francesca Alfano Miglietti
La Porta Aperta 3, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2000, συνέντευξη στον Franco Quadri
Μανιφέστο της παράστασης Genesi, from the museum of sleep (1999)
Μανιφέστο της παράστασης Voyage au bout de la nuit (1999)